تقوا چیست؟و در اصلاح انسان و جامعه چه تاثیری دارد؟

تقوا و پرهیزگاری در مکتب حیات بخش اسلام یک فضیلت اخلاقی منحصر به فرد، کانون تمام خوبی‌ها و نیروی بازدارند? درونی است که ماشین وجود انسان را از سقوط در پرتگاهها حفظ نموده و او را به سرمنزل مقصود می‌رساند. تقوا درست به قلع? منیع و مستحکمی‌می‌ماند که انسان را از تاخت و تاز دشمنان داخلی یعنی هواها و هوس‏های نامشروع نفسانی و شیطانی محفوظ می‏دارد و از اصابت تیرهای مسموم و ضربه‏های مهلک گناه به روح و روان او جلوگیری کرده و قلبش را مرکز تابش انوار الهی قرار می‏ دهد.

آری! در مسیر زندگی و ره سپردن به سوی خداوند خارهای شهوات و امیال و هوس‏ها و امیدهای کاذب و دروغین و لغزش‏های فراوان وجود دارد. این‏جاست که انسان باید دائما مراقب باشد مبادا دامن روحش به این خارها بچسبد و آسیب ببیند، مبادا نوک خار در پای جانش فرو نشیند و مجروحش سازد، مبادا او را از پیمودن این مسیر باز دارد و به خود مشغول نماید و این جز با بیداری و آگاهی و مراقبت دایم و مستمر امکان پذیر نیست.

تعریف تقوا:

این کلمه از ماده «وقی» است که به معنای نگه داشتن و حفاظت یک شئ از آنچه باعث اذیت و آزار او است.

راغب اصفهانی در «المفردات، ص:545» می‌نویسد: تقوا در اصطلاح شرع به معنای حفظ نفس از آنچه انسان را به گناه می‌کشاند و این امر با ترک برخی مباحات به کمال می‌رسد.

به تعبیر ساده تر تقوا همان پرهیز از آفات تکامل روح، و خویشتن‏داری در برابر گناهان و شبهات و ترک مجموعه نبایدهاست، به طوری که به صورت ملکه در آید.

چنان‏که در حدیثی عطیه بن عروه صحابی آن حضرت صلی الله علیه وسلم از ایشان روایت می‌کند: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم لایبلغ العبد أن یکون من المتقین حتی یدع ما لا بأس به حذرا لما به بأس» (رواه الترمذی) حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم فرمود: هیچ بنده ای به منزلت پرهیزکاران نمی‌رسد تا آن که چیزی را که اشکالی در آن وجود ندارد، از ترس چیزی که در آن اشکال وجود دارد، ترک کند.

علامه قرطبی در تفسیر «الجامع الاحکام القرآن: 1/ 161» می‌نویسد: حضرت عمر رضی الله عنه از ابی بن کعب پرسید: تقوا چیست؟ گفت: ای عمر! آیا از خارستان گذر کرده‏ای؟ گفت: آری. حضرت ابی گفت: برای طی کردن آن چه کار کرده‏ای؟ گفت: دامن خود را برچیدم و با احتیاط کامل گام برداشتم تا مبادا آسیب نبینم. گفت: پس تقوا آن است.

ابن معتز همین مضمون را در شعری چنین سروده‏اند:

خل الذنوب صغیرها         و کبیرها فهو التقی

واصنع کماش فوق ار       ض الشوک یحذر ما یری

لاتحقرن صغیرة             إن الجبال من الحصی

گناهان را از کوچک و بزرگ ترک کن، که حقیقت تقوا همین است.

همچون کسی باش که در یک زمین پرخار با نهات احتیاط گام بر می‌دارد.

گناهان صغیره را کوچک مشمر که کوهها از سنگریزه‏ها تشکیل می‏شود.

بنابر این پرهیزکاری، آگاهی دل، پاکی احساس، ترس و مراقبت همیشگی و خویشتن داری دائم است، پرهیزکاری دوری از خارهای حرص و طمع و حسد و جاه طلبی و شهوت و ده‌ها خار دیگری که در مسیر راه گسترانیده شده است. اگر انسان این چنین دقیق حرکت کند و مراقب کردار و گفتار خویش باشد تا مبادا با گناه آلوده نشود، مسلما توفیق خواهد یافت که زمام نفس را به دست گیرد و چون به این مرحله رسید، روح و روان او برای خود سازی مهیاست.

 تقسیم تقوا:

علامه بیضاوی رحمه الله می‌گوید: تقوا بر سه نوع است:

1- تقوا عوام که با کلمه توحید خود را از شرک که باعث جاودانگی در دوزخ است نجات دهند.

2- تقوا در چارچوب فرمانبرداری خدا و اجتناب از گناهان حتی از صغایر که شرعا آن را تقوا نامند.

 3- تقوای خاص، بندگان خاصی که همیشه نظرشان به سوی خداوند باشد و به هیچ چیز دیگری التفات نکنند، چنانکه سعدی رحمه الله می‌گوید:

رسد آدمی‌به جایی که به جز خدا نبیند    بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت

تقوا ملاک برتری:

قرآن و سنت ملاک کرامت و ارزش انسان‏ها را تقوا و پرهیزکاری معرفی کرده است و بر سایر امتیازات ظاهری و مادی خط بطلان می‏کشد. «إن أکرمکم عندالله أتقاکم» (حجرات:13) بی گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست.

بدین ترتیب همه امتیازات جعلی و ظاهری فرو می‌ریزد و همه ارزش‏ها و معیارهای ساختگی سقوط می‌کند و معیار واحدی ارتقا می‌یابد که بر پایه آن انسان‌ها در ترازوی عدل الهی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند، پرچم یگان? تقوا به اهتزاز در می‌آید و همگی برای ایستادن در زیر آن فرا خوانده می‌شوند.

ابوذر غفاری رضی الله عنه از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم روایت می‌کند که ایشان فرمودند: «إنک لست بخیر من أحمر ولا أسود إلا أن تفضله بتقوی» (رواه احمد) تو از هیچ سیاه و سرخی بهتر نیستی مگر این که در تقوا و پرهیزکاری از او برتر باشی.

بر اساس این روایت مال و ثروت، شکل و صورت، رنگ و نسب، ملیت و زبان هیچ کدام ابزار برتری گروهی بر گروهی دیگر نیست، بلکه معیار ارزش در پیشگاه خداوند فقط تقواست. پس هر کس در تقوا برتری داشته باشد به همان میزان نزد خداوند مقرب تر خواهد بود.

در روایت دیگری حضرت معاذ بن جبل رضی الله عنه چنین نقل می‌کند: «لما بعثه رسول الله صلی الله علیه وسلم إلی الیمن خرج معه رسول الله صلی الله علیه وسلم یوصیه و معاذ راکب و رسول الله صلی الله علیه وسلم یمشی تحت راحلته، فلما فرغ قال: یا معاذ! إنک عسی أن لاتلقانی بعد عامی‌هذا و لعلک أن تمرّ بمسجدی هذا و قبری، فبکی معاذ جشعاً لفراق رسول الله صلی الله علیه وسلم، ثم التفت فأقبل بوجهه نحو المدینة فقال: إن أولی الناس بی المتقون من کانوا و حیث کانوا». (رواه احمد)

 آن حضرت صلی الله علیه وسلم در بخش پایانی این بدرقه عاطفی و صمیمانه به معاذ خاطر نشان می‌سازد که مهم، ارتباط روحانی و معنوی است و مدار این پیوند بر تقواست. پس اگر کسی از نظر جغرافیایی با من فاصله داشته باشد، در یمن یا سرزمین دیگری بسر می‌برد ولی پرهیزکار باشد با من بسیار نزدیک و گویا همراهم است و بر عکس چنانچه شخصی از نظر ظاهری با من خیلی نزدیک و همراهم باشد، اما قلب او تهی از تقوا باشد، با وجود این قرب باز هم از من بسیار فاصله دارد.

 تقوا در ابعاد مختلف زندگی:

این تصور نادرستی است که تقوا را فقط محدود به دایره عبادت‏ها بدانیم بلکه این امر شاخه‌ها و شعب مختلفی دارد، تقوای مادی و اقتصادی، تقوای اجتماعی و نظامی‌و امثال آن بخش‌هایی از این مقوله فراگیراند و همین پیوند گسترده آن با تمام زوایای زندگی بدان جایگاه ممتازی بخشیده است، چرا که روح را از گزند همه خطرات احتمالی صیانت می‌کند.

 تقوا در معاملات:

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «یا أیهاالذین آمنوا اتقوالله و ذرو ما بقی من الربا إن کنتم مومنین» (بقره: 278) ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بترسید و آنچه را که از ربا باقی مانده است فرو گذارید اگر مومن هستید.

راستی چرا ربا از میان این همه معامله؟! چون ترک ربا بر انسان گران است، زیرا نفس بشری به طور فطری حب مال و حب افزایش آن را دارد و با ربا ظاهرا مال به طرز فزاینده ای افزایش می‌یابد، اما این منفعت فریبنده مورد نفرین الهی بوده و ربا خوار در معرض ستیز با خداست. از این رو در قبال آن به تقوا توصیه شده است.

خداوند حس تقوا را در دل‏ها به خروش در می‌آورد، همان حسی که اسلام قوانینش را بدان منوط کرده است. مومن در داد و ستدهایش پلیس درونی تقوا را حاکم می‌داند و سعادت و خوشبختی سرمدی را به بهای منفعت زودگذر نمی‌فروشد.

پس وقتی در معامله جذاب و پرسود ربا، تقوا مطلوب است به طریق اولی در سایر معاملات مطلوب خواهد بود.

 تقوا در روابط اجتماعی:

خداوند متعال رعایت تقوا و پرهیزکاری را به دشوارترین قضیه در ارتباط اجتماعی، یعنی طلاق مورد تاکید قرار می‌دهد، زیرا طلاق یک حالت ویرانگری و پایان دادن است به سازندگی و آغاز? با انتخاب آن توسط شوهر کانون گرم خانواده متلاشی و دگر گون می‌شود. بنابراین هنگامی‌که کسی در موضوع حساس طلاق همسرش راه تقوا و پرهیزکاری را انتخاب می‌کند، در سایر رفتارهای اجتماعی پیمودن مسیر تقوا برایش آسان تر خواهد بود.

در سوره طلاق چنین می‌خوانیم: «یا أیهاالنبی إذا طلقتم النساء فطلقوهن لعدتهن و احصوا العدة واتقوالله ربکم» (طلاق:1) ای پیغمبر! وقتی که خواستید زنان را طلاق دهید، آنان را در وقت فرا رسیدن عده طلاق دهید و حساب عده را نگاه دارید و از خدا که پروردگار شماست بترسید و پرهیزکاری کنید.

 تقوا و عبادت‏ها:

بدون شک عبادت‏ها و نیایش‏های بندگان چیزی بر جاه و جلال پروردگار نمی‌افزاید، همان گونه که ترک آنها چیزی از عظمت و مقام او نمی‌کاهد. عبادت‌ها در حقیقت کلاس‏های تربیت برای آموزش تقوا و پرهیزکاری است.

«یا ایهاالناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم والذین من قبلکم لعلکم تتقون» (بقره: 21) ای مردم، پروردگار خود را بپرستید، او که شما را و کسانی را آفریده که پیش از شما بوده اند، امید می‌رود پرهیزکار شوید.

باز در جای دیگری از همین سوره خداوند از روزه داری به عنوان تربیتگاه تقوا و پرهیزکاری نام می‌برد؛«یا ایهاالذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» (بقره: 183) ای کسانی که ایمان آورده اید بر شما روزه واجب است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده اند واجب بوده است تا باشد که پرهیزکار شوید.

 بزرگداشت مقدسات دینی مظهر تقوا:

هدف از بزرگداشت مقدسات الهی حصول تقوا و پرهیزکاری است. چنانکه در قرآن می‌خوانیم: «ومن یعظّم شعائرالله فانها من تقوی القلوب» (حج:32) هر کس مقدسات الهی را بزرگ دارد، بی گمان بزرگداشت آنها نشان? پرهیزکاری دلهاست.

تمام آنچه در برنامه‌های دینی وارد شده و انسان را به یاد خدا و عظمت آیین او می‌اندازد، شعائر الهی به شمار می‌رود. یکی از مصادیق شعائرالله “اذان” است، هنگامی‌که اذان گفته شد، فرد مومن انواع سرگرمی‌ها را رها نموده و به ندای موذن پاسخ می‌دهد، به مسجد- یکی دیگر از شعائر دین- وارد می‌شود، به پاس احترام آن تلفن همراه خود را خاموش کرده و سکوت و آرامش را در داخل مسجد حفظ می‌کند. به خاطراحترام قرآن- که از شعائرالله است- کتاب دیگری بر روی آن نمی‌گذارد، پا به سمت آن دراز نمی‌کند و دهها مورد دیگر که از مصادیق شعائر دین الهی بوده و احترام هر یکی نشانه تقوای دلهاست.

 تقوا، مهم ترین توشه:

تقوا توشه تن و روان آدمی‌است و دل و جان از آن نیرو و انرژی می‌گیرد. خردمند کسی است که به تقوا می‌گراید و راه پرهیزکاری را می‌پیماید.

«و تزوّدوا فان خیرالزاد التقوی» (بقره: 197) توشه برگیرید که بهترین توشه پرهیزکاری است.

همان گونه که خداوند تقوا را توشه نامیده است، در جای دیگری از آن به عنوان لباس یاد می‌کند؛ «و لباس التقوی ذلک خیر» (اعراف: 26) لباس تقوا، بهترین لباس است.

چه تشبیه گویا و رسایی، همان طوری که لباس به بدن انسان در مقابل سرما و گرما و بسیاری از خطرها مصونیت می‌بخشد و عیوب جسمانی را می‌پوشاند و ظاهرش را می‌آراید، تقوا و پرهیزکاری نیز علاوه از پوشاندن بشر از زشتی گناهان و حفاظت از آسیب‏های فردی و اجتماعی، زینت معنوی است. تقوا عورت‏های دل را می‌پوشاند و دل را زینت می‌دهد، چنانکه لباس عورت‏های تن را می‌پوشانید و تن را زینت می‌بخشید.

 فعالیت مبتنی بر تقوا:

تقوا باید اساس و پایه زندگی انسان قرار گیرد. یک مسلمان باید بنگرد که یک زندگی مشترک را بر چه معیاری پایه ریزی و بنا می‌کند. فرزندانش را بر چه اصلی تربیت می‌کند، هنگامی‌که مسجد، منزل، کارخانه و یا هر فعالیت اجتماعی و اقتصادی آغاز می‌شود، باید دید که آیا اصول مقاوم سازی و استحکام طبق نقشه تقوا و پرهیزکاری طراحی شده است یا خیر؟ چنانچه تقوا مد نظر قرار گیرد بنای ما محکم، استوار و مطمئن خواهد بود وگرنه فروپاشی و سقوط در انتظار آن است.

همان گونه که ارشاد خداوند است: «أفمن أسّس بنیانه علی تقوی من الله و رضوان خیر أم من أسّس بنیانه علی شفا جرف‌هارٍ فانهار به فی نار جهنم والله لایهدی القوم الظلمین» (توبه: 109) آیا کسی که شالوده آن را بر پایه تقوا و پرهیز از خدا و خشنودی او بنیاد نهاده است، کارش بهتر است یا کسی که شالوده آن را بر لب? پرتگاه شکافته و فرو تپیده ای بنیاد نهاده است و او را به آتش فرو می‌اندازد؟ خداوند مردمان ستم پیشه را هدایت نمی‌کند.

آری! در خانواده ای که تقوا نیست و کودکان در محیط آلوده پرورش می‌یابند و از همان طفولیت به فساد و بی بند و باری خو می‌گیرند؛ ساختمانی که مصالح آن با فخرفروشی و تظاهر روی هم چیده می‌شود و کارخانه ای که بر پایه تسهیلات ربوی راه اندازی شده است، کدام آینده روشن و فرجام نیک را می‌توان برای آنها تصور کرد؟!

 ثمرات و نتایج تقوا

1- بصیرت در تشخیص حق از باطل:

«یا ایهاالذین امنوا ان تتقوالله یجعل لکم فرقانا و یکفر عنکم سیئاتکم و یغفرلکم والله ذوالفضل العظیم» (انفال:29) ای مومنان! اگر از خدا بترسید و از مخالفت فرمان او بپرهیزید، خداوند بینش ویژه ای به شما می‌دهد که در پرتو آن حق را از باطل می‌شناسید  و گناهتان را می‌زداید و شما را می‌آمرزد، چرا که الله تعالی دارای فضل و بخشش فراوان است.

تقوا دل‌ها را زنده می‌گرداند و آنها را بیدار و هوشیار می‌نماید، دستگاه‌های هشداردهنده را در ضمیر انسان به کار می‌اندازد. بصیرت تقوا پیچ و خم‏های راه‌ها را نشان می‌دهد و مسیر را روشن می‌کند، مه و غبار شبهات که جلوی دید را مختل نموده و می‌پوشاند بر این نور سایه نمی‌افکند و پرتوهای آن را تیره و تار نمی‌سازد.گذشته از این، این توشه، توشه بخشایش گناهان و امیدواری به فضل و کرم الهی است.

در آیه دیگری می‌خوانیم: «واتقوالله و یعلمکم الله» (بقره: 282) از خدا بترسید و خداوند به شما می‌آموزد.

تقوا زمینه را برای کسب علم و دانش راستین آماده و مهیا می‌سازد، همچون سرزمین شیرین و آماده ای که برای پاشیدن هر گونه بذری آماده است. به عبارت دیگر قلب انسان همچون آینه می‌باشد اگر این آینه را زنگار هوی و هوس تیره و تار کند نوری در آن منعکس نخواهد شد، اما هنگامی‌که در پرتو تقوا و پرهیزکاری صیقل داده شود و زنگارها از میان برود، نور معرفت در آن تجلی یافته و همه جا را روشن می‌کند.

جمال یار ندارد حجاب و پرده ولی      غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

تا نفس مبرّا ز نواهی شود                دل آین? نور الهی شود

پس قضاوت صحیح و درک واقعیات عینی بدون تقوا و تهذیب نفس، ممکن نیست.

2- آرامش خاطر:

از آن جایی که تقوا انسان را به سمت خوبی‌ها، پاکی‌ها، طاعات و عبادات سوق می‌دهد، بدین سان ارمغان آور آرامش روحی و روانی در هر دو جهان خواهد بود.

«فمن اتقی و أصلح فلاخوف علیهم و لاهم یحزنون» (اعراف:35) کسانی که پرهیزکاری کنند و به اصلاح بپردازند، نه ترسی بر آنان است و نه غمگین می‌گردند.

3- نزول برکات و گسترش رزق:

با حاکمیت تقوا و پرهیزکاری در زندگی، شاهد برکات در عرصه‌های گوناگون زندگی خواهیم بود. گاهی همان نعمت، به ظاهر اندک و محدود چون با برکت توأم می‌گردد باعث آسودگی و قناعت باطن است، چنین اندک با برکتی به مراتب از آنچه ثروتمندان جمع می‌کنند ولی فرصت استفاده از آن را نمی‌یابند و دائما پژمرده و افسرده اند، به مراتب بهتر است.

«ولو أنّ أهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والارض» (اعراف:96) اگر مردمان شهرها و آبادی‌ها ایمان و پرهیز می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنان می‌گشودیم.

 4- گشایش در کارها و خروج از بن بست‌ها:

یکی از راههای مقابله با مشکلات تقواست. کسانی که مسیر تقوا را می‌پیمایند، خداوند موانع پیش روی‏شان را برطرف ساخته و به صورت غیر منتظره خوان نعمتش را برای ایشان می‌گستراند.

«ومن یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لایحتسب» (طلاق:3-2) هر کس از خدا بترسد و پرهیزکاری کند، خداوند راه نجات (از بن بست‌ها) را برای او فراهم می‌سازد، و به او از جایی که تصورش را نمی‌کند روزی می‌رساند.

5- غلبه نظامی‌و سیاسی بر دشمن و دفع شر آنان:

هنگامی‌که دل با خدا پیوند می‌یابد، هر نیرویی جز نیروی خدا را کوچک و ناچیز می‌داند، نیروی پرهیزکاری اراده‌ها را استوار و آهنین می‌سازد و انسان متقی در برابر هر کس و ناکسی سر فرود نمی‌آورد و به خاطر نجات خود و یا کسب جاه و مقام، دست دوستی به سوی کسی که با خدا و رسولش سر جنگ و ستیز دارد، دراز نمی‌کند.

«و إن تصبروا و تتقوا لایضرکم کیدهم شیئا ان الله بما تعملون محیط» (آل عمران:120)

و اگر بردباری کنید و بپرهیزید، حیله گری آنان به شما هیچ زیانی نمی‌رساند، بدون تردید خداوند بدان چه انجام می‌دهند احاطه دارد.

6- خداوند یکتا همراه متقیان است:

از آن جایی که متقیان در حفاظت همه جانبه باری تعالی قرار دارند، هرگونه مکر و نیرنگ مخالفان مختوم به شکست و ناکامی‌است.

هر که ترسید از حق و تقوا گزید       ترسد از وی جن و انس و هر که دید

هیبت حق است این از خلق نیست     هیبت این مرد صاحب دلق نیست.  (مولوی)

«ان الله مع الذین اتقوا والذین هم محسنون» (نحل:128)

بی‏گمان خداوند همراه کسانی است که تقوا پیشه کنند و با کسانی است که نیکوکار باشند.

 7- بخشایش گناهان:

تقوا باعث محو گناهان و افزایش اجر و پاداش اخروی است. تقوا سپری است در مقابل آتش و سرمایه بزرگ بازار قیامت است.

«ومن یتق الله یکفر عنه سیئاته و یعظم له اجراً» (طلاق:5) هر کس از خدا بترسد و پرهیزکاری کند، بدیها و گناهان او را محو کرده و می‌زداید و پاداش او را بزرگ می‌نماید.

8- رهایی و نجات از جهنم:

در روز رستاخیز که دوزخ برافروخته و هیچ راهی برای فرار وجود ندارد، متقیان از آن رهایی خواهند یافت.

«ثم ننجی الذین اتقوا و نذرالظالمین فیها جثیا» (مریم:72)

سپس پرهیزکاران را نجات می‌دهیم و ستمگران را ذلیلانه در آن رها می‌سازیم.

9- استقبال فرشتگان:

پرهیزکاران مورد استقبال فرشتگان قرار می‌گیرند.

«و سیق الذین اتقوا ربهم إلی الجنة زمراً حتی إذا جاءوها و فتحت ابوابها و قال لهم خزنتها سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین» (زمر:73)

کسانی که از عذاب و خشم پروردگارشان می‌پرهیزند، گروه گروه به سوی بهشت رهنمود می‌شوند تا بدان گاه که به بهشت می‌رسند، بهشتی که درهای آن باز است، در این هنگام نگهبانان بهشت بدیشان می‌گویند: درودتان باد! خوب بوده اید و به نیکی زیسته اید، پس خوش باشید و داخل بهشت شوید و جاودانه در آن بمانید.

10- دخول در بهشت و حصول قرب الهی:

پرهیزکاران نه تنها به بهشت وارد می‌شوند بلکه بالاتر از آن به مقام قرب الله سبحانه و تعالی و جلوه‌های خاص او نزدیک می‌شوند و رضایت او را که برترین بهشت است در می‌یابند و غرق در انس و الفت و تعظیم و تکریم الهی می‌شوند.

«ان المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر» (قمر:55-54)

قطعا پرهیزکاران در باغ‌ها و کنار جویبارهای بهشتی جای خواهند داشت، در مجلس راستینی که در پیشگاه پادشاه بزرگ و تواناست.

در کنار این آهنگ آرام و دلنواز این بحث را به پایان می‌بریم.

بهشت می‌طلبی و از گنه نپرهیزی     بهشت خانه پرهیزکار خواهد بود (سعدی)